Hoe omgaan met auteursrechten?

1. Publiceren op het Internet

1.1. Zonder problemen publiceren op het Internet

Wil je zonder problemen publiceren op het Internet dan moet je alles zelf maken. De teksten die je publiceert, zijn eigenhandig geschreven. De foto's die je website verluchten, heb je zelf gefotografeerd. De afbeeldingen, animaties, filmpjes die het geheel illustreren, heb je zelf ontworpen. De muziek die je hoort, heb je zelf gecomponeerd …

En, het onderwerp van je werkstuk gaat niet over derden (familie, buren, vrienden, beroemdheden …) of bevat geen foto's van mensen.

Beter nog: vanaf het moment dat je je werk gepubliceerd hebt, ben je, in principe, zelf beschermd door de wet op de auteursrechten. Je hoeft daarvoor geen copyrightteken bij je werkstuk te plaatsen, noch je werk te deponeren. Het eerste kan echter wel nuttig zijn in een online context, aangezien het een afschrikeffect kan hebben op gebruikers en hen doet nadenken niet zomaar auteursrechtelijk beschermd werk te gebruiken.

Elk werk dat oorspronkelijk is en in een bepaalde vorm is gegoten, is beschermd door het auteursrecht. Je werk dient enerzijds je eigen creatie te zijn waarop je persoonlijke stempel hebt gedrukt en anderzijds reeds een bepaalde vorm te hebben. Ideeën, feiten, stijlen en methodes zijn dus niet beschermd door het auteursrecht.

1.2. Wat als niet alles eigen ontwerp of creatie is?

Heb je niet alles zelf gemaakt en gecreëerd, dan moet je rekening houden met:

  • de wet op de privacy;
  • het portretrecht;
  • de wet op de auteursrechten en haar uitzonderingen zoals het citaatrecht of onderwijs..

De regels hieronder beschreven gelden zowel voor het plaatsen van een kopie van een bestaand werk op Internet als het gebruiken ervan in een eigen tekst.

2. De verschillende wetten

2.1. De wet op de privacy

Als je iemand met naam en adres vernoemt, is dat een schending van zijn privacy.

Je mag geen foto's publiceren van iemand zonder zijn of haar toestemming.

Tips voor scholen:

  • Als de voor- en achternaam van de leerling genoemd wordt, gebruik dan geen foto.
  • Als je een foto gebruikt, laat dan de naam van de leerling weg.
  • Vraag de toestemming van de leerlingen en de ouders alvorens foto's van de leerlingen te publiceren, bv. via het schoolreglement.
  • Plaats op de website een panorama, een detailopname uit de klas of ingescand lesmateriaal i.p.v. portretten van leerlingen.
  • Zet geen coördinaten van leerkrachten op het internet zonder hun toestemming.

2.2. De wet op de auteursrechten

Elk werk geniet auteursrechtelijke bescherming, wanneer aan twee essentiële vereisten werd voldaan:

  • Het werk moet uitgedrukt zijn in een concrete vorm. Dus geen ideeën, principes, methodes, theorieën.
  • Het werk moet origineel of oorspronkelijk zijn. Maar niet noodzakelijk artistiek, omvangrijk, nieuw. Een bewerking van een bestaand auteursrechtelijk beschermd werk kan dus ook bescherming genieten, zoals bijvoorbeeld een boekverfilming.

Auteursrechtelijke bescherming ontstaat automatisch vanaf het moment van de creatie, copyrightvermelding is dus overbodig. Deze bescherming berust in eerste instantie uitsluitend bij de auteur. Ze eindigt 70 jaar na het overlijden van de auteur.

Voorbeelden van auteursrechtelijk beschermde werken

  • romans, novelles, poëziebundels, theaterstukken, essays, bezinningsteksten;
  • schoolboeken, leerboeken, werkboeken, invulboeken, cursussen, syllabi, proefschriften;
  • schoolagenda's, mededelingen, lessentabellen, leerplannen;
  • woordenboeken, encyclopedieën, handleidingen, vademecums;
  • reisgidsen, almanakken, catalogi, brochures;
  • kookboeken, receptenfiches, plantenfiches;
  • liedjesteksten, libretto’s, bladmuziek, partituren;
  • voordrachten, redevoeringen, lessen, preken;
  • artikels uit kranten of tijdschriften, reportages, interviews;
  • prenten, tekeningen, gravures, lithografieën, schilderijen;
  • beeldhouwwerken, architecturale kunstwerken;
  • werken van toegepaste kunst (modecreatie, asbak, vaas, stoel …);
  • foto's, illustraties, technische tekeningen, schetsen, bouwplannen;
  • geografische kaarten, wegenkaarten, stadsplannen, atlassen;
  • cartoons, karikaturen, tekstballonnetjes, uittreksels uit een stripverhaal;
  • bierviltjes, vignetten, stickers, folders, affiches;
  • hoezen van platen of cd's, programmaboekjes;

Genieten geen auteursrechterlijke bescherming

  • administratieve documenten: (fax)berichten, aankondigingen, lessenroosters, personeels- en leerlingenlijsten, schoolreglement, schoolwerkplan …;
  • akten van de overheid: wetten, decreten, ordonnanties, parlementaire documenten, Koninklijke en ministeriële besluiten, ministeriële rondzendbrieven, richtlijnen, verordeningen, mededelingen, aanbevelingen, groenboeken, (voor)ontwerpen van dergelijke besluiten en handelingen, vonnissen en arresten, notariële akten, het Belgisch Staatsblad …;
  • statistieken, jaarverslagen, activiteitenverslagen;
  • documenten en rondzendbrieven van verenigingen en organisaties aan hun leden;
  • uittreksels uit een telefoonboek;
  • werken waarvan de auteur meer dan 70 jaar geleden overleden is;
  • ideeën, gedachten, principes, methodes, theorieën, opvattingen, algoritmes, feiten, stijlen;

Andere dan auteursrechterlijke aspecten

Opgelet: er kunnen andere redenen zijn waarom werken die geen auteursrechtelijke bescherming genieten, toch niet gepubliceerd mogen worden. Bijvoorbeeld:

  • naburige rechten, portretrecht (zie verder);
  • persoonsgegevens (privacywet, zie verder);
  • software, databanken (zie verder);
  • briefgeheim: toestemming van afzender en bestemmeling(en) vereist;
  • bedrijfsgeheimen;
  • racistisch, revisionistisch, pedofiel materiaal;

2.3. Rechten van de auteur

Het auteursrecht berust bij de auteur. Het omvat morele rechten en vermogensrechten.

2.3.1. Morele rechten

De morele rechten beschermen de band tussen de auteur en zijn werk. Ze zijn tot op zekere hoogte onvervreemdbaar. De auteur kan geen globale afstand doen van zijn morele rechten.

De morele rechten omvatten:

  • recht op openbaarmaking van het werk;
  • recht op naamsvermelding van de auteur;
  • recht op integriteit van het werk: de auteur kan zich te allen tijde verzetten tegen wijziging of verminking van zijn werk wanneer zijn eer of goede naam geschonden wordt.

2.3.2. Vermogensrechten

De vermogensrechten maken de exploitatie van het werk mogelijk. Ze worden vaak geheel of gedeeltelijk overgedragen aan derden, bijvoorbeeld aan een uitgever van schoolboeken. Deze overdracht gebeurt idealiter schriftelijk (in de vorm van een contract).

De vermogensrechten omvatten:

  • recht op reproductie. Dit is elke vorm van gebruik waarbij een tastbaar resultaat bekomen wordt. Bv.: fotokopie, video-opname, afdruk op T-shirt, adaptatie, ondertiteling, vertaling, afgedrukte tekst, ingescande tekening, e-mail, gedownload bestand, tijdelijke opslag op server in transmissienetwerk.
  • recht op mededeling. Dit is elke vorm van gebruik waarbij geen tastbaar resultaat bekomen wordt. Bv.: opvoering toneelstuk, uitvoering symfonie, tv-uitzending, achtergrondmuziek in kapsalon, weergave via intranet of internet.

De auteur bepaalt dus – in de regel – of en in welke mate zijn werk mag worden gereproduceerd of publiek meegedeeld.

Het auteursrecht is ook van toepassing in de digitale wereld. Dit is dus ook zo in het geval de auteur zijn werk online ter beschikking stelt.

2.3.3. Uitzonderingen voor het onderwijs

Wat mag:

  • een gehele of gedeeltelijke kopie naar een andere drager dan papier of een soortgelijke drager, bv.: scan, digitale kopie, download;
  • een “kort fragment” van boeken (de wet bevat geen kwantitatieve beperking, maar u doet er goed aan het fragment te beperken tot het strikt noodzakelijke) en andere werken (m.u.v. partituren); 
  • tijdschriftartikel of werk van beeldende kunst (foto, ets …) opnemen in cursus indien dit nodig is om de les te illustreren;
    • een mededeling van een werk ter illustratie bij onderwijs, zowel analoog als digitaal.

De scholen betalen hier een vergoeding voor aan REPROBEL.

Als een kopij van een leermiddel als gevolg heeft dat er geen leermiddelen worden aangekocht dan is dit in strijd met het auteursrecht. Met andere woorden, het gebruik mag nooit afbreuk doen aan de normale exploitatie van het werk

Belangrijk: een kopie van papier naar een digitale drager mag, een kopie van een digitale drager naar papier mag niet. Dus je mag bv. een tekst of een foto van Internet niet afdrukken.

Als je je beroept op de onderwijs-uitzondering dien je steeds aan volgende voorwaarden te voldoen:

  • Het wordt gebruikt ter illustratie bij onderwijs.
  • Er is geen winstoogmerk en de kopie is verantwoord in het licht daarvan.
  • Het gebruik doet geen afbreuk aan de normale exploitatie van het werk. 
  • Er moet een naam- en bronvermelding zijn, tenzij dit onmogelijk is.

De digitale reproductie of mededeling ter illustratie bij onderwijs

Je mag een werk digitaal reproduceren of mededelen, indien de onderwijsinstelling over een gesloten netwerk beschikt (username en paswoord, bv. een ELO) waar maar een beperkt aantal gebruikers toegang toe hebben (leerkrachten, leerlingen …) en dit goed beveiligd is door passende maatregelen (username en paswoord, bv. een ELO). De voorwaarden van hierboven blijven gelden.

Voor een publiek netwerk (website, mail, peer-to-peer …) geldt het exclusief recht dus moet je toestemming vragen.

Kosteloze privé-uitvoering

Een uitvoering in het kader van schoolactiviteiten mag, met inbegrip van de uitvoering van een werk tijdens een publiek examen. Dit moet niet noodzakelijk “onderwijs” zijn, het mogen ook recreatieve of sociale activiteiten zijn maar er moet wel steeds een duidelijke pedagogische link aanwezig zijn.

Deze uitvoering omvat ook PowerPointpresentaties, niet enkel de live uitvoering maar ook de presentatie op drager.

Er is voor zo'n uitvoering geen beperking in omvang, dus bv. een volledig gedicht mag voorgedragen worden.

De uitvoering kan zowel binnen als buiten de gebouwen van de onderwijsinstelling plaatsvinden (bv een voorleessessie in een bibliotheek), moet kosteloos zijn en besloten (naar redelijkheid).

2.3.4. Het citaatrecht

Het citaatrecht geldt zowel voor een reproductie als voor een mededeling.

Prof. Marie-Christine Janssens van het Centrum voor Intellectuele Rechten (K.U.Leuven en K.U.Brussel) zegt hierover:

Citaatrecht staat u toe om korte aanhalingen uit alle soorten werken gratis te gebruiken als u bron en naam van de auteur vermeldt en het citaat gebruikt voor kritiek, polemiek of onderwijs. U mag dus een kort stukje uit een muziekstuk aanhalen als u daar onderwijskundig wat mee doet, maar niet als u dat gebruikt om de website op te vrolijken.
De lengte/omvang van een citaat is niet gedefinieerd. Het moet echter een beperkt fragment zijn. In de meeste gevallen zal dat een beperkt fragment zijn, maar langere stukken uit een werk overnemen kan als het beoogde doel dit wettigt. Zo is het toegestaan een foto of schilderij volledig over te nemen.

Belangrijk is dat het citaat met een duidelijk doel gebruikt wordt: kritiek, polemiek, recensie, onderwijs of wetenschap maar zeker niet commercieel. Het doel moet het gebruik ervan wettigen. Dus een citaat gebruik je niet op zich maar wordt voorzien van een begeleidende commentaar, beoordeling of toelichting.

2.3.5. Afbeeldingen of foto's

Als je een bestaande afbeelding/foto wilt gebruiken (kopie, gedownload, ingescand …):

  • Vraag toestemming aan de uitgeverij/fotograaf/ontwerper van deze afbeelding/foto.

Voor bestaande afbeeldingen/foto's of zelf gemaakte foto's:

  • Onderwerp = persoon (personen), vraag toestemming aan deze personen.
  • Onderwerp = schilderij … Vraag toestemming aan de kunstenaar. Is die al meer dan 70 jaar overleden dan mag je een zelfgemaakte foto zonder probleem publiceren.

Het is wel toegestaan om werken die permanent op openbare plaatsen staan, zoals gebouwen en werken van beeldende of grafische kunst, te reproduceren en te verspreiden (dit is de zogenaamde panorama-uitzondering). Het moet wel gaan om werken die permanent in het openbaar domein geplaatst worden. Dus werken die tijdelijk tentoongesteld worden of in musea met openingsuren hangen, worden uitgesloten van de uitzondering. Je mag het werk enkel reproduceren zoals het zich daar bevindt en het niet bewerken door het bijvoorbeeld in een andere context te plaatsen. Ook commercieel gebruik gaat te ver en valt niet onder deze uitzondering.

Enkele voorbeelden:

  • Je mag geen eigen gemaakte foto van het Atomium publiceren. Het Atomium bevindt zich permanent in het openbaar domein.
  • Je mag geen fotoboek van het MAS uitbrengen zonder toestemming van de rechthebbenden. Dergelijke reproductie doet afbreuk aan de normale exploitatie van het werk.
  • Je mag geen eigen gemaakte foto van een schilderij van Magritte, Delvaux … publiceren. Deze schilders zijn nog geen 70 jaar geleden gestorven.
  • Je mag wel een eigen gemaakte foto van een schilderij van Rubens, Rembrandt, Van Gogh publiceren. Deze schilders zijn al meer dan 70 jaar gestorven.

Vermeld steeds de bron waar je de afbeelding/foto gehaald hebt.

2.3.6. Teksten

Wil je een bestaande tekst, eventueel na bewerking, publiceren:

  • Breng de auteur op de hoogte en vraag toestemming.

Een fragment mag je gebruiken als citaat maar enkel met het oog op kritiek, polemiek, recensie, onderwijs of wetenschappelijk onderzoek en mits bronvermelding.

2.3.7. Muziek

Je mag vrij publiceren:

  • je eigen muziek;
  • een compositie waarvan de componist meer dan 70 jaar gestorven is en die je zelf speelt.

Je mag een fragment gebruiken als citaat maar enkel met het oog op kritiek, polemiek, recensie, onderwijs of wetenschappelijk onderzoek en mits bronvermelding.

2.4.8. Software

Geen probleem voor eigen geschreven software.

Je mag enkel legaal aangekochte software gebruiken. Je moet van elke software een licentie hebben.

Software die je vrij mag gebruiken:

  • opensourcesoftware;
  • freeware.

2.3.9. Het portretrecht

Geportretteerden beschikken over portretrecht. Voor reproductie of mededeling van portret is de toestemming van de geportretteerde vereist. Het portretrecht eindigt 20 jaar na het overlijden van de geportretteerde.

Een portret is:

  • foto, tekening, schilderij, zeefdruk e.d. waarop betrokkene herkenbaar afgebeeld is, zowel grafisch als digitaal;
  • ook groepsfoto's, bijvoorbeeld klasfoto of personeelsfoto.

2.3.10. Naburige rechten

Uitvoerders van prestaties beschikken over naburige rechten

Naburige rechten beschermen welbepaalde prestaties, met name:

  • de uitvoering van een werk door uitvoerende kunstenaars zoals acteurs, mimespelers, zangers, muzikanten, dirigenten …;
  • de vastlegging van geluid of beeld op een cd, dvd e.d. door muziek- of filmproducenten;
  • de eigen uitzendingen van omroeporganisaties zoals VRT, VTM, BBC …

Naburige rechten ontstaan automatisch. Ze omvatten zowel morele rechten als vermogensrechten. Ze zijn schriftelijk overdraagbaar op derden en eindigen 50 jaar na de datum van de beschermde prestatie.

KlasCement: Vrij te gebruiken afbeeldingen en andere media
klascement.info/help/vrij

Departement Onderwijs: Auteursrechten en onderwijs
onderwijs.vlaanderen.be/nl/auteursrechten-op-school

Mediawijs: Dossier Auteursrechten
mediawijs.be/dossiers/dossier-auteursrechten

Mediawijs: Dossier Online privacy
mediawijs.be/dossiers/dossier-online-privacy

Sabam: auteursrechtenvereniging:
www.sabam.be

Sofam: auteursrechtenvereniging vooral voor visuele kunsten
www.sofam.be

Reprobel
www.reprobel.be

Auteursrecht en onderwijs
www.auteursrechtenonderwijs.nl

Leer meer over Creative Commons
www.klascement.info/help/wat-is-creative-commons

Met dank aan Greet Vanderbiesen (vakgroep Informatica, PBD VVKSO) en Barbara Persyn​.

KlasCement noch Greet Vanderbiesen en Barbara Persyn​ zijn verantwoordelijk voor eventuele fouten in deze uitleg. De wetgeving is niet altijd even duidelijk of kan wijzigen. Advies is steeds welkom via e-mail!

Auteursrecht
Gratis foto: Stockio