Zet ze aan het werk: Tien suggesties voor actief leren

Tien suggesties voor actief leren: Laat ze werken, laat ze ervaren!

Tien tegen een dat je als leraar keihard werkt, terwijl je leerlingen zich relaxt laten onderwijzen. Wel zo gemakkelijk. En bovendien: jij wordt er voor betaald. Alle respect hoor, maar een slimme leraar draait de rollen om. Laat je leerlingen maar eens werken! Tien tips en een toelichting om nog morgen mee aan de slag te gaan.

Bart (15) zit onderuitgezakt, hij speelt wat met een pen en kijkt af en toe gapend om zich heen. Lerares Mieke probeert ondertussen uit alle macht de aandacht van haar klas te vangen. Ze verheft haar stem, wandelt op en neer en onderstreept haar woorden met krachtige gebaren... Aan het einde van de les is Mieke moe. Ze haalt even diep adem, want zo meteen komt de volgende groep pubers binnenstormen. Bart sloft ondertussen op zijn gemak naar het volgende lokaal. Onderweg vraagt hij zich af: was die les van zojuist nou aardrijkskunde of geschiedenis?

Hard werken

Zwart-wit? Misschien, maar dat bij frontaal klassikaal onderwijs de gemiddelde leerling vaak minder hard hoeft te werken dan de docent, lijkt me een alleszins te verdedigen stelling. Net zoals de constatering dat het eigenlijk andersom zou moeten zijn. Leren is hard werken en ervaren, je neus stoten, voelen wat het effect van je handelingen is, kritiek krijgen, enthousiast doorgaan tot je je doelen bereikt hebt. Dit artikel gaat over hoe je leerlingen écht aan het werk zet en daarbij aansluit op de aanwezige talenten en interesses.

Leren door doen

Als je vervolgens leren door doen ook nog eens combineert met het leveren van een bijdrage aan de processen op de school snijdt het mes al snel aan vele kanten. Synergie heet dat. En het kan heel krachtig zijn. Ten eerste is het leren rijker. Actief ervaren leidt tot het beter beklijven van de opgedane kennis. Leerlingen leren hoe je kennis kunt toepassen en leren vaardigheden die maatschappelijk relevant zijn, maar die niet expliciet in de standaard lesmethodes terug te vinden zijn, zoals onderhandelen, organiseren, initiatief nemen en verantwoording afleggen. Ten tweede sluit je aan op hun belangstelling en talenten en verzilver je de kennis en ervaringen die ze binnen, maar zeker ook buiten de school al hebben opgedaan. Ten derde krijgen leerlingen meer gevoel van eigenaarschap over het leerproces en zullen meer trots op hún school aan de dag leggen. Ze geven immers zelf mede vorm aan het onderwijs, de omgang met elkaar en met het schoolgebouw. Het aantal conflicten zal drastisch verminderen; de sfeer zal verbeteren en het plezier in school zal toenemen. Leerlingen zullen zuiniger worden op wat ze als hún school zijn gaan beschouwen. Tot slot: het leraarschap zal afwisselender en leuker worden. Niet langer hard werken voor een passief publiek, maar een sprankelende samenwerking aangaan, waar je zelf ook nog het een en ander van opsteekt. Een leven lang leren begint hier.

Docentenrol

Leerlingen laten werken betekent zeker niet dat je op je lauweren kunt rusten. Je zult wel de rol van spreker-verteller moeten afwisselen met andere rollen. Het begint bij het bewust nadenken over formuleringen van slimme en uitdagende opdrachten, waarbij bij voorkeur ook en passant aan de kerndoelen gewerkt zal worden. Op de Nieuwste School in Tilburg hoorde ik het verhaal van een meisje dat alles wilde weten over het maken van kleren. De vakdocent wiskunde liet het haar uitzoeken, maar koppelde er direct ook een opdracht aan over verhoudingen bij kledingmaten. Leg de lat gerust hoog. Iedereen leert het meest in de zone van naaste ontwikkeling en veel minder in de comfort zone. De kunst is vervolgens om leerlingen ook los te laten. Ze mogen best even dobberen en af en toe vastlopen: van fouten leren ze immers het meest. Stel gedurende de activiteit wel vragen, geef positieve feedback en laat ze hun keuzes expliciteren en verantwoorden. Aan het einde van een project, doen ze verslag van hun ervaringen en reflecteren erop. Bang dat het volledig mis kan gaan? Bouw dan een veiligheidsklep in. Laat leerlingen bijvoorbeeld van tevoren hun plannen toelichten en bespreek met ze of ze de beste aanpak gekozen hebben.

Tien suggesties

Hoogste tijd voor de praktijk. Ik geef tien voorbeelden van activiteiten die waardevol kunnen zijn voor de leraar, de school én de leerling.

1. Laat leerlingen media creëren.

Een schoolkrant, bijdragen voor de website van de school, samenvattingen van de lesstof in een video- of animatiefilmpje, overhoringen in het online programma Wrts, een educatieve game in GameMaker, oefenstof voor leerlingen uit de lagere klassen, cartoons voor bij de lesstof... Laat leerlingen media creëren voor gebruik binnen de school. Sluit daarbij aan op hun vaardigheden en interessen. De een kan goed tekenen, de ander is een kei in het maken van een videomontage, weer een ander is in zijn vrije tijd aan het programmeren in Adobe Flash. Het motto bij deze opdracht is: ‘Je leert het meest van wat je uitlegt aan anderen’. En zo is het maar net.

2. Laat leerlingen bronnen zoeken.

Een online game die perfect aansluit op de behandelde lesstof of een filmpje op YouTube waarin die stof nog eens kort en helder wordt uitgelegd. Waarom zou je zelf gaan zoeken naar dit soort bronnen als je 25 leerlingen het werk kunt laten doen. Geef ze de opdracht voorafgaand aan de volgende les je een link te sturen met de bron die ze gevonden heb. Bekijk en beoordeel de ingeleverde bronnen en bouw zo aan een verzameling voor je eigen onderwijs.

3. Laat leerlingen actief meepraten en -beslissen.

Heeft de school een actieve leerlingenraad? Dat is een goed begin. Maar meepraten kan ook door debatten te organiseren over de moeilijke vragen waar de school mee worstelt. Hoe verminderen we de afvalstroom die we als school produceren? Hoe kunnen we de betrokkenheid van ouders verbeteren? Hoe gaan we om met pestgedrag? Bedenk dat afspraken die leerlingen zelf hebben opgesteld en ondertekend beter worden nageleefd dan regels die van bovenaf worden opgelegd. Laat twee teams van leerlingen een voorstel doen met een begroting voor het opknappen van de aula. Een jury van personeel en leerlingen bepaalt welk team het beste voorstel heeft gedaan. Doe je dit allemaal al, ga dan naar het volgende level en nodig een aantal leerlingen uit voor een teamvergadering met de opdracht: als je dit zo ziet en hoort, hoe zou het beter kunnen?

4. Organiseer leerlingen-ondernemingen.

Ondernemerschap is een van de belangrijkste vaardigheden voor wie succesvol wil zijn in de samenleving en de economie van nu en morgen. Initiatief, creativiteit, durf en verantwoordelijkheid... je hebt het keihard nodig en niet alleen als je straks je eigen onderneming gaat starten. Steeds meer organisaties, ook in de nonprofit-sector, verlangen ondernemerschap als attitude van hun medewerkers. Laat leerlingen daarom vanuit de school hun eigen onderneming starten. Laat ze zelf producten of diensten bedenken en deze in de (lokale) markt zetten. Laat ze lokale ondernemers benaderen voor advies uit de eerste hand, bijvoorbeeld over het maken van een ondernemings- of communicatieplan. Werk kostendekkend of besteed de opbrengst aan een doel dichtbij huis (aankleding van de school, een gamecomputer voor in de aula) of wat verder weg (een goed doel). Op www.jongondernemen.nl vind je ideeën, bronnen en informatie.

5. Laat leerlingen docenten coachen.

Moeite met het doorgronden van de geheimen van het digitale schoolbord? Lukt het niet een filmpje uit YouTube te verwerken in je Powerpoint? Je hoeft je niet te schamen. Je bent immers een digitale immigrant, opgegroeid in een tijd waarin we nog niet beschikten over YouTube, de iPad of de Xbox. Wijs een groep ‘digivaardige’ leerlingen aan als docentcoach, als helpdesk van jongeren voor wie het de ultieme uitdaging kan zijn: hoe leg ik iets uit wat voor mij vanzelfsprekend is, maar voor mijn docent volstrekt onbegrijpelijk? Op de Meppelse school Stad & Esch werken ze met dit concept. En het werkt!

6. Laat leerlingen gastdocenten regelen.

Een journalist, een artiest, een fysiotherapeut of een game designer... wat is er boeiender en leerzamer dan te luisteren naar iemand die met passie over zijn of haar beroep vertelt, ook in het kader van beroepsoriëntatie. Natuurlijk kun je zelf op zoek gaan naar sprekers van wie je denkt dat die het goed zullen doen voor de klas. Maar waarom zou je? Laat je leerlingen zelf hun gastdocenten regelen. Ze zullen op zoek gaan naar mensen die ze boeiend vinden en leren meteen wat er allemaal komt kijken bij het maken van afspraken met de betrokkenen. Laat de gastdocent maar vertellen hoe hij of zij de benadering door de leerlingen heeft ervaren. Feedback vanaf de bron.

7. Zet leerlingen in als tutor of begeleider.

Een huiswerkgroepje, bijles of extra handen in de klas... leerlingen zijn vaak prima in staat bepaalde stof op een begrijpelijke manier door te geven aan leeftijdsgenoten of jongere leerlingen. Ze snappen wat er moeilijk aan is en hebben zelf strategieën ontwikkeld om de stof onder de knie te krijgen. Maak gebruik van de beschikbare talenten: de kei in wiskunde helpt de kei in spelling en omgekeerd. Ook hier geldt: je leert het meeste van het uitleggen aan anderen.

8. Zet leerlingen in als inspecteur.

Wat zijn onveilige situaties op school? Waar is onderhoud nodig? Hoe kunnen we meer sfeer brengen in het schoolgebouw? Stuur een inspectieteam van leerlingen de school in met een gerichte opdracht. Wedden dat ze dingen zien, die je zelf over het hoofd ziet. En met ideeën komen waar niemand van het personeel opgekomen was. Kwestie van een frisse, andere blik. Maak er gebruik van!

9. Neem leerlingen mee naar buiten.

Een beurs of een studiedag? Neem eens een leerling mee. Wat vindt hij of zij van de gepresenteerde nieuwe methode? Dat digitale schoolbord, is dat wel een goede investering? Kan de leerling het verhaal dat verteld wordt op dat congres vertalen naar wat het betekent voor het onderwijs zoals leerlingen dat ervaren? Denk je dat leerlingen niet in staat zijn een zinvolle bijdrage te leveren, dat het allemaal te moeilijk voor ze is. Probeer het uit. The proof of the pudding is in the eating, zeggen de Engelsen. Nog een tip: laat de leerling een verslag maken in beeld en geluid, zodat collega’s die er niet bij konden zijn toch in tien minuten een idee krijgen van het bezoek of de dag.

10. Laat leerlingen dingen regelen.

Er moet van alles gebeuren in een school. Schoolleiding, leraren en niet-onderwijzend personeel zijn dan ook altijd druk, druk, druk. Maar waarom zou je alles zelf doen als je een paar honderd energieke jonge mensen hebt rondlopen. De leerkracht van mijn dochter (groep 8) heeft het begrepen. Hij liet haar samen met een medeleerling een inleverpunt voor lege batterijen regelen op school. Ze moesten zelf uitzoeken hoe, een plan van aanpak schrijven, afspraken maken met de directeur en zelf de publiciteit regelen (een stukje in de schoolkrant én het huis-aan-huisblad). De leerkracht volgde het proces, gaf hier en daar tips, maar liet ze het vooral zelf uitzoeken. Erg leerzaam allemaal. Wat kun je leerlingen allemaal laten regelen? Gezondere voeding in de kantine? Een enquête onder ouders? De open dag? Waarom niet!